Kotłów – kościół p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Fundacja Kotłowskiego kościoła miała miejsce w 1108r.. fakt ten jest historycznie potwierdzony w XV-wiecznej Kronice Jana Długosza , gdzie znajdujemy zapis o tym, że fundacji kościoła dokonano w 1108r., a budowę ukończono w 1144r. Również XVII-wieczne akta wizytacyjne zgodnie wymieniają 1108r., jako datę fundacji. Data taka była też wyryta na bloku piaskowca, wmurowanego w sklepienie absydy pierwotnego kościoła.

„Stricte iura tueri omneque regnum in bona pace custodire” (Ściśle przestrzegać praw I całe królestwo utrzymywać w zacnym pokoju) – te słowa z przemowy Piotra Włostowica były dewizą jego działalności i ukazują go jako szlachetnego męża stanu, który miał na względzie interesy państwa i wierność zobowiązaniom, jakie podjął przy łożu umierającego króla Bolesława Krzywoustego. Jak wytłumaczyć fakt, że pierwsza osoba w państwie realizuje fundację kościoła w Kotłowie? W Polsce, która nie okrzepła jeszcze po wojnie Chrobrego z Henrykiem II, nawrót pogaństwa w latach 1034 – 1037 zniszczył mozolnie budowaną organizację kościelną. W czasie tej zawieruchy zatraceniu uległy stolice biskupie, świątynie i klasztory. Ogromu klęski dopełnił jeszcze najazd Brzetysława czeskiego w 1038r. Kazimierz Odnowiciel dopiero w 1050r. reaktywuje organizację kościelną na ziemiach polskich. Na stolicy biskupiej we Wrocławiu zasiada bp. Hieronim, który przystępuje do odbudowy katedry. Ostatecznej reorganizacji polskiej prowincji kościelnej dokonano w 1075r.. W jej skład weszły diecezje: gnieźnieńska, poznańska, krakowska, wrocławska i płocka. Po odbudowaniu stolic biskupich przyszedł czas fundacji kościelnych na obszarze diecezji. Topografia tych fundacji pokazuje, że powstają one w ośrodkach grodowych oraz przy drogach handlowych i ważniejszych szlakach komunikacyjnych. Kotłów leżał przy jednej z ważniejszychmiędzynarodowych arterii komunikacyjnych – drodze wrocławsko – toruńskiej, która zasadniczo odpowiadała wytyczonej w czasach rzymskich jednej z tras handlowego Szlaku Bursztynowego wiodącego z okolic Wenecji nad Bałtyk.

Fundacja kościoła w Kotłowie podkreślała znaczenie północnego krańca diecezji wrocławskiej. Ziemia ta – obejmująca Kotłów, powstały później Komorów i miasto Mikstat – stanowiła własność monarchy. Jest prawdopodobne, że w swoich wyprawach Bolesław Krzywoustyprzejeżdżał przez Kotłów. Pewnie też towarzyszył mu Piotr Włostowic. Był on rówieśnikiem Krzywoustego i drugą osobą w państwie. Od monarchy otrzymał godnośćksiążęcego palatyna (comes palatinus). Jako palatyn sprawował nadzór nad bezpieczeństwem i porządkiem na dworze, wyręczał księcia w sądach i dowodził wojskiem (stąd późniejsza, polska nazwa „Wojewoda”). Piotr Włostowic był osobą bardzo zamożną. Częśćjego majątku pochodziła okupu, jaki z Krzywoustymuzyskali od Rusinów, w zamian za uwolnienie księcia Włodara. Fundując kościoły, paltyn Piotr zdawał sobie sprawę, że powstające budowle – będące domami modlitwy – przyczynią siędo rozwoju kultury, która w średniowiecznym świecie była ściśle związana z Kościołem. Umacniał tym samym związaek tych ziemz zachodnioeuropejskim kręgiem cywilizacyjnym. A Kotłów stał się ważnym elementem tego procesu. To tutaj trafiło pierwsze słowo pisane, rozbrzmiewały pieśni, a z czasem powstała szkoła parafialna.

Kościół w Kotłowie składał się z trzech części: z półkolistej absydy od wschodu (o rozmiarach 7,15 m szerokości u nasady), chóru (7,15 x 2,15 m) i nawy głównej (12,6 m x 10,55 m po stronie wewnętrznej). Długośc nawy wyznaczał iloczyn jej szerokości i √2 (budowniczowie świątyni znaliwięc wzór na przekątnąkwadratu). Kościół był w całościzbudowany z kamieni polnych i granitu, grubo ciosanych w kostki. Mury o nierównych i nieregularnychwarstwach ułożone z tych kostek – przy znacznym użyciu wapiennej zaprawy – miały 9 m wysokości, a 1,15 grubości nad fundamentami i lekko zwężały się ku górze, co nadawało budowli kształt piramidalny. Narożniki były wyłożone większymi i staranniej obrobionymibryłami granitu albo piaskowca. W chórze na wysokości 4,85 m znajdowało się po każdej stronie jednookno 0,30 m szerokie a 3 m wysokie. Okna nawy głównej nieco szersze – 0,40 m i wysokie na 4,63 m. Było ich razem 6 symetrycznie rozłożonych, po 3 od strony południowej i północnej. Absyda miała hemisferyczne sklepienie, a chór i nawa przykryte zostały pułapem. Kościół posiadał trzywejścia: od południa, północy i główne od zachodu.

Wnętrze kościoła, za wyjątkiem absydy, nie było otynkowane ani malowane. Małe i wąskie okna nie dostarczały należytego oświetlenia. Ołtarz główny mieścił się we wnęce absydy. Portale ołtarzy były z drewna i przysunięte do ścian. Dopiero w XVIII w. odsunięto ołtarz główny od ściany absydy i wtedy otrzymał on dzisiejsze, barokowe obramowanie. Tuż nad ołtarzem, na sklepieniu absydy był wmurowany blok granitu z datą 1108r. Całą absydę pokrywała polichromia. Co ona obrazowała, nie można stwierdzić. Zgodnie z życzeniem fundatora , który był wielkim wielbicielem Matki Bożej, poświęcono kościół po wezwaniem Narodzenia NMP> Prócz ołtarza głównego, były w pierwotnym kościele jeszcze dwa ołtarze, a od XVIII w. – trzy. Po stronie epistoły, w niszy w murze oddzielającym chór od nawy głównej, był ołtarz św. Józefa. Po stronie ewangelii był początkowoołtarz św. Franciszka, a później św. Anny. W XVIII w. postawiono przy ścianie południowej ołtarz św. Walentego. Kościół pierowtny nie posiadał wieży, ani zakrystii. Był pokryty gontami.

Romańska świątynia przetrwała w niezmienionym kształcie aż do 1721r.. Wówczas dobudowano od zachoduwieżę dzwonniczą. Kolejna przebudowa miała miejsce w latach 1905-1908, kiedy to przesunięto absydę wkierunku wschodnim, dobudowując transept. W 1923r. wieża otrzymala do dziś zachowaną formę. Opis zabytków kościoła rozpoczniemy od fresków pokrywających ściany absydy. Przedstawiona tam artystyczna narracja ukazuje siedzącą na tronie postać Boga Ojca, grzech pierwszych rodziców, postaci patriarchów i proroków, a kończy się ukazaniemscen z dzieciństwa Maryi. Z tymprzedstawieniem doskonale korespondują umieszczone w plafonachna stropach trranseptuprzedstawienia scen zwiastowania, nawiedzenia i wniebowzięcia. Północną ścianę transeptu zdobi statyczne przedstawienie ślubów lwowskich króla Jana Kazimierza, a południową ścianę transeptuzamyka pełne dynamiki przedstawienie obrony Jasnej Góry w czasie potopu szwedzkiego. Autorem tych malarskichprzekazów o tematyce Maryjnej jest artysta plastyk Konstanty Tiunin. Zostały one wykonane w latach 1956-1957.

Ogromną wartość mają znajdujące siętutaj, a pochodzące z II poł. XVIII w. cztery ołtarze. W ołtarzu głównym znajduje się sygnowany datą 1605r. i literami AS (Adam Scholz?) obraz przedstawiający Matkę Boską w otoczeniu aniołów, adorowaną przez Sw. Wojciecha i św. Stanisława. W tle tych postaci przedstawiono scenę męczeństwa św. Wojciecha, a także scenę wskrzeszenia Piotrowina. Po bokach rzeźby przedstawiające św. Onufrego i św. Karola Boromeusza. Temu świętemu dedykowany jest też obraz w zwieńczeniu ołtarza. Na zasuwie ołtarza głównego obraz św. Mikołaja. Pierwszy ołtarz boczny umieszczony w transepcie sygnowany datą 1780r. na mensie zawiera obraz św. Anny Samotrzeć, w zwieńczeniu św. Kingi. Ponadto ołtarz zdobią rzeźby proroka Jeremiasza i jednego z apostołów. Drugi ołtarz boczny w transepcie zawiera obraz przedstawiający ucieczkę z Egiptu. Obraz otaczają rzeźby św. Sylwestra i innego św. Papieża. W zwieńczeniu umieszczono obraz św. Izydora Oracza – patrona rolników (żyjącego w Hiszpanii w okresie budowy Kotłowskiej świątyni). Trzeci ołtarz boczny znajduje się w nawie i posiada obraz św. Walentego w otoczeniu rzeźb św. Sebastiana i św. Rocha, natomiast w zwieńczeniu umieszczono obraz św. Wawrzyńca. Na zasuwie tego ołtarza – obraz św. Rozalii.

Poczodząca z 1758 r. ambona zawiera wizerunki Ojców Kościoła, m.in. św. Augustyna. Na zaplecku ambony znajduje się obraz św. Pawła. Chrzcielnica wyobraża kosz Mojżesza.

W romańskich wnękach ołtarzowych nawy znajdziemy rokokowe rzeźby św. Bernardyna ze Sieny i św. Alojzego Gonzagi. Relikty kamieniarki romańskiej w formie głowicy kolumny i wspornika z wyobrażeniem lwa i maski ludzkiejz początku XII w. wmurowano w ścianę nawy.

Dodać należy, że Kotłów zawsze znajdował się pod opieką królów polskich, jako królewszczyzna. Stąd przywilejem Kazimierza Jagiellończyka z 1458r. do Kotłowa sprowadzono zakonników,którzy zarządzali parafią do 1825r.. Byli to Kanonicy Regularni Laterańscy św. Augustyna. To ich dziełem są zachowane do dziś najważniejsze zabytki wyposażenia Kotłowskiej świątyni. W 2008 roku odbyły się uroczystości związane z obchodami 900 lecia kościoła oraz uroczystośc koronacji Obrazu Najświętszej Maryi Panny.

(Na podstawie materiałów Ośrodka Dokumantacji Zabytków w Warszawie i badań A. Hanyża – opracował Henryk Zieliński)