MIKSTAT – dawne miasto królewskie, położone przy prastarym międzynarodowym szlaku handlowym. Posiada jedną z najstarszych w południowej Wielkopolsce średniowiecznych metryk miejskich.
Badania lokacji miast, czyli nadania osadom formalnych praw miejskich wykazują, że zaczątki życia miejskiego w Ostrzeszowskiem istniały już stosunkowo dawno przed lokacją miast na prawie niemieckim (magdeburskim lub średzkim). Wykazują również, że żadne miasto na tym terenie nie zostało założone przez niemieckich przybyszów, a jedynie lokacje miast odbywały się na prawie niemieckim.
Prawa miejskie
W Ostrzeszowskiem najwcześniej otrzymał prawa miejskie właśnie Mikstat. Był on lokowany na niemieckim prawie miejskim tzw. magdeburskim. Nadanie przywileju miejskiego nie miało oczywiście nic wspólnego z germanizacją osady. Przez niemieckie prawo magdeburskie należy rozumieć zbiór praw miejskich, jakie obowiązywały w niemieckim mieście Magdeburg. Za datę lokacji miasta Mikstat przyjmuje się rok 1366. Trzeba jednak zaznaczyć, że w Mikstacie był jużmłyn, a osada była własnością szlachecką. Od końca XIV w. Mikstat był miastem królewskim i wchodził w skład starostwa grabowskiego.
Mikstat nie ma zachowanego do dzisiaj właściwego dokumentu lokacyjnego, czyli dokumentu nadającego osadzie prawa miejskie. Miasto Mikstat posiada generalnie starszą ( w stosunku do 1366r.) pośrednio metrykę osadniczą, gdyż powstało obok już dawniej istniejącej wsi Komorów. Udokumentowana historycznie umowa sprzedaży urzędu wójtowskiego z 1366 r. jest najstarszym dokumentem potwierdzającym istnienie już w pierwszej połowie XIV w. ukształtowanej struktury prawnej i urbanistycznej organizmu miejskiego.
Dokument z 1366r. dla Mikstatu nie jest pozwoleniem na założenie miasta (lokacja w pełnym tego słowa znaczeniu), lecz jest aktem sprzedaży wójtostwa, czyli już istniejącej osady. Z umowy tej wynika, że do uposażenia wójta należały 3 łany ziemi, 1/3 wartości zasądzonych kar, tereny przeznaczone na pobudowanie łaźni miejskiej i młyna na rzece koło miasta, prawo wypasu bydła i małe polowanie.
Herb Mikstatu
Herbem miasta jest podwójna biała lilia spojona złotą opaską na tarczy herowej koloru czerwonego. Najstarszy zachowany odcisk pieczęci miejskiej pochodzący z 1628 r. znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie na dokumencie papierowym sygn. 2688. Pieczęć ta ma średnicę ok. 30 mm i oprócz herbu miasta zawiera napis: SIGILLVM OPPIDI MIXTAT. Przez wieki całe miasto doświadczało opieki książąt i królów, którzy wydawali, jakże ważne dla rozwoju Mikstatu przywileje: Władysław Opolczyk w 1391 r., Zygmunt Stary w 1528 r. i 1546 r., Zygmunt August w 1548 r. i 1552 r., Zygmunt III Waza w 1589 r., 1590 r., 1594 r., 1603 r., 1615 r., 1617 r. i 1621 r., Władysław IV Waza w 1633 r. (2 przywileje), Jan Kazimierz w 1649 r., Michał Korybut Wiśniowiecki w 1669 r., Jan III Sobieski w 1681 r., August II Mocny w 1713 r. (2 przywileje), August III Sas w 1746 r. i Stanisław August Poniatowski w 1773 r.
Ratusz w Mikstacie
Lokowany w poł. XIV w. Mikstat miał wytyczony Rynek, na którym wznosił się ratusz. Jednak pożary z 1391 r. i 1478 r. spowodowały, że miasto przenoszono w nowe miejsca. Zatem obecny Rynek mikstacki wytyczono u schyłku średniowiecza, po katastrofalnym pożarze miasta jaki miał miejsce w 1478 r. Zajmuje on powierzchnię całk. 0,55.49 ha i jest największym przestrzennie rynkiem w powiecie ostrzeszowskim (powierzchnia Rynku w Grabowie wynosi 0,48.61 ha, a w Ostrzeszowie 0,37.40 ha). Długość pierzeji wschodniej (wraz z szerokością pasa jezdni ul. Kościelnej i ul. Kościuszki) wynosi 50,44 m., pierzeji południowej 66 m., pierzeji zachodniej (wraz z szerokością pasa jezdni ul. Krakowskiej i ul. Chopina) 60 m., a pierzeji północnej 69,5 m. Długość przekątnej rynku, mierzonej od narożnika pn/zach do pd/wsch. wynosi 109,86 m., a od narożnika pn/wsch. do pd/zach. wynosi 94 m. Rynek mikstacki położony jest na wysokości 192,4 m. n.p.m.
Pożar Mikstatu
Po pożarze w 1391 r. miasto otrzymało książęcą zgodę na odbudowanie w nowym miejscu. Zwolniono je także z podatków i opłat, w tym opłat z tytułu sprzedaży soli na okres 5 lat. Ciągłość osadniczą miasta potwierdzają zapisy spraw sądowych w księdze ziemskiej kaliskiej z lat 1400 – 1409, gdzie występują mieszczanie Stanisław “de Micxstat” i Maciej “opidanus de Micstat” oraz dokument Starosty Generalnego Wielkopolski Marcina ze Sławska z 1430 r., w którym występuje wójt mikstacki Ignacy (wymieniony w pierwotnej formie imienia, jako Hinak). Wg zapisu akt sądu grodzkiego w Ostrzeszowie z 1429 r. mieszczanie mikstaccy posiadali wyłączność na handel solą w obrębie 2 mil od miasta. Po katastrofalnym pożarze w 1478 r. odbudowano miasto w obecnym miejscu. Tutaj też wystawiono nowy kościół parafialny, znacznie rozbudowany w 1599 r. (kościół ten rozebrano w 1913 r. wznosząc obecną budowlę). Do 1656 r., kiedy parafię przejęli Kanonicy Regularni Laterańscy proboszczów mikstackich wyznaczał król polski.
Targ i jarmark w Mikstacie
Na mocy przywilejów królewskich w mieście odbywały się targi tygodniowe oraz 4 razy w roku jarmarki. Funkcje handlową miasta uzupełniały usługi i produkcja. Z wykazu podatkowego z 1563 r. wynika, że w mieście było 12 rzemieślników. Wzrost liczby rzemieślników spowodował, że już w końcu XVI w. powstały w mieście 2 cechy. Znakomicie rozwijało się słodownictwo i piwowarstwo. W 1611 r. mieszczanie uzyskali przywilej na założenie szpitala, a najstarsza wzmianka o szkole parafialnej pochodzi z 1670 r. Z zachowanych akt lustracji dóbr królewskich wynika, że w XVI i XVII w. w mieście było 65 domów opłacających 23 floreny czynszu rocznie. Ponadto mieszczanie zobowiązani byli do płacenia 4 florenów na “wóz wojenny” oraz dziesięciny na rzecz miejscowego proboszcza. W początkach XVIII w. wzniesiono na wzgórzu za miastem kościół św. Rocha. Miasto miało już utwardzony brukiem Rynek i ul. Grabowską. W 1789 r. odbudowano zniszczony ratusz, a trzej przedstawiciele miasta uczestniczyli w Warszawie w “czarnej procesji”, manifestując żądania uregulowania praw miast królewskich w Rzeczpospolitej. Na podstawie Konstytucji 3 Maja założono w 1791 r. zachowaną do dziś w Archiwum Państwowym w Kaliszu księgę miejską, która w pierwszym zapisie wymienia 98 rodzin mieszczańskich.
Drugi pożar Mikstatu
Po II rozbiorze Mikstat dostał się pod panowanie pruskie. W 1822 r. miasto padło pastwą kolejnego pożaru. Ocalał tylko budynek poczty w Rynku, oraz kościoły, probostwo i wzniesiona w 1812 r. szkoła. W 1845 r. było w mieście 1295 mieszkańców i 143 budynki mieszkalne. Mieszkańcy Mikstatu uczestniczyli w powstaniu kościuszkowskim, listopadowym i styczniowym. Oprócz tego włączyli się w nurt pracy organicznej tworząc m.in. Bibliotekę Ludową, Towarzystwo Przemysłowe, Kółko Rolnicze, a nade wszystko organizując w 1869 r. pierwszy Bank w południowej Wielkopolsce. Na przełomie 1906/1907 r. dzieci mikstackie zachęcone przez miejscowego proboszcza ks. F. Ruszczyńskiego, uczestniczyły w strajku szkolnym w obronie języka ojczystego. U zarania niepodległości mikstaczanie stworzyli kompanię wojska uczestniczącą w walkach na południowym froncie Powstania Wielkopolskiego. W czasie II wojny światowej na terenie Mikstatu wdrażano projekt stworzenia Polenreservat. 22 I 1945 r. miasto wyzwolono z okupacji hitlerowskiej